गृष्मा राजभण्डारी र दिपक श्रेष्ठ

काठमाडौं । गणतान्त्रिक सरकारका राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्रीदेखि संवैधानिक निकायका मुख्यालय धानिरहेका राणा र मल्लकालीन ऐतिहासिक भवन पुनर्निर्माण क्रममा हेलचेक्रयाइँ हुँदा त्यहाँका ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदा मासिने क्रम तीब्र बनेको छ । भूकम्पले ध्वस्त र क्षतिग्रस्त भएका काठमाडौं र ललितपुरका ३१ वटा राणाकालीन दरबार पुरानै शैलीमा निर्माण गर्ने निधो गरेको सरकारले त्यहाँभित्रका विविध संरचनाको अस्तित्व सुरक्षित गर्न सकेन । सिंहदरबारस्थित बेलायती बैठक नाम निसानाविहीन भएको छ भने बालमन्दिर रहेको ऐतिहासिक सीता महलमा रहेका ललितकलाका बहुमूल्य कलाकृति माटो हुने अवस्थामा पुर्‍याइएको छ ।

सांस्कृतिक र पुरातात्विक दृष्टिले महत्वपूर्ण काठमाडौं उपत्यकामा रहेका दरबारले ४ सय वर्षअघिको इतिहास झल्काउँछन् । भूकम्पले बबरमहल, राष्ट्र बैंक रहेको ललिता भवन, थापाथलीको सिंहमहल, हरिहर भवन, बहादुर भवन, बागदरबार, केशरमहल, जावलाखेल दरबार, शशी भवन, शान्ता भवन, चन्द्र मिलिटरी हस्पिटल, त्रिचन्द्र कलेज रहेको राणाकालीन दरबारमा क्षति पुगेको थियो । पुनर्निर्माणको प्रक्रिया एकदमै सुस्त रहेकाले ऐतिहासिक राणकालीन दरबारहरु भूइँचालो गएको ८ वर्ष वितिसक्दा निर्माण कछुवा गतिमा छ । यसको पछिल्लो उदाहरण बनेको छ । बालमन्दिर रहेको ऐतिहासिक सीता भवन ।

१ सय २ रोपनी जग्गामा रहेको सीता भवन जुन बाल मन्दिरको नामले परिचित छ । भूकम्पले भवन जीर्ण बनेपछि २०७६ सामा पुननिर्माणको काम थालियो । काम शुरु भएको थालेको ४ वर्ष बित्दा यसमा प्रयोग गरिेने अधिकांश निर्माण सामाग्री विदेशबाट ल्याउनु पर्ने बाध्यता जनाउँदै निर्माण कम्पनीले काममा आलटाल गर्दै आएको छ । सरकारले ताकेता गरी एक वर्षभित्र काम सक्न दवाव दिइएकाले कामको गति बढाइएपनि काम हुनेमा शंका छ ।

एकातिर भवन सबलीकरण गरेर पुरानै ढाँचामा ल्याउने प्रयास त भएको छ तर वर्षौंदेखि ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानले संरक्षण गरेका चित्रकला, मूर्तिकला र काष्ठ कलाका अमूल्य सम्पदा भने नष्ट हुने अवस्थामा पुगेको छ । त्यतिमात्र हैन राजा महेन्द्र, वीरेन्द्र र बालकृष्ण समले बनाएका दुर्लभ कलाकृति समेत सुरक्षित नहुने निश्चित छ । यस्ता अमूल्य कृति संरक्षणमा न प्रतिष्ठान सक्रियता रह्यो, न सरकारी पदाधिकारीमै चासो ।

कुनै समय बेलाबेलामा प्रदर्शनमा राख्ने गरिएका बहुमूल्य कलाकृति यत्र, तत्र, सर्व धुलाम्य अवस्थामा छरपस्टिएका छन् । हेलचेक्र्याइँ यतिमा मात्र सीमित छैन, देशकै गौरबको रुपमा सिंहदरबार परिसरमा रहेको ऐतिहासिक बेलायती बैठकको संरक्षणमा सरकार चुक्दा त्यहाँका दुर्लभ सम्पदा संग्रहालयको एउटा कोठामा सीमित गरिएको छ । बेलायत सरकारको सहयोगका बनेका त्यहाँका घडी, बत्ती, ऐना, टेबुल कुर्सीदेखि जनावरका छालाबाट निर्मित ट्याक्सीडर्मीका सुन्दर कलाकृति एकादेशका कथा बनेका छन् ।

राजामहाराजाले विदेशी पाहुनाको स्वागत गर्ने बेलायती बैठकमा तात्कालिन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले केही समय राजदूतको ओहोदाको प्रमाणपत्र लिने ठाउँका रुपमा उपयोग गर्नुभएको थियो । काठमाडौं देशको राजधानी आफैंमा ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदाका दृष्टिले संग्रहालय हुँदै हो । देशकै परिचयका रुपमा स्थापित यस्ता वस्तुहरुको पुनर्निर्माणसँगै यिनीहरुले बोकेको मर्यादा बचाउने तर्फ प्रयास हुन जरुरी छ । नत्र ढुंगामाटोका भवन त बन्लान तर त्यसले त्यो परिचय भने सधैं सधैंका लागि गुमाउने निश्चित छ ।